Pierwszy figuralny Pomnik Pamięci o Zagładzie Romów

Pomnik, dzień przed uroczystością, fot. Natalia Gancarz

Punktem kulminacyjnym tegorocznego, dwunastego Międzynarodowego Taboru Pamięci Romów, zorganizowanego przez tarnowskie Muzeum Okręgowe w dniach 21-24 lipca 2011 r., była uroczystość odsłonięcia Pomnika Pamięci o Zagładzie Romów w Borzęcinie Dolnym. Pomnik wzniesiono w lesie, przy trasie Wał Ruda-Borzęcin (droga nr 964), na miejscu egzekucji Romów, dokonanej przez Niemców w lipcową sobotę 1942 r. Teraz, także w lipcową sobotę, odsłonięto wykonany z modrzewiowego drewna pomnik, który jest pierwszym monumentem zaprojektowanym i wykonanym przez romską artystkę – Małgorzatę Mirgę-Tas. Jest to również pierwszy na świecie pomnik pamięci o romskich ofiarach II wojny światowej o charakterze figuralnym (po jednej stronie upadająca, po drugiej stronie klęcząca postać). Tablica informuje, że w tym miejscu Niemcy zastrzelili 29 Romów: 3 mężczyzn, 5 kobiet i 21 dzieci.

W zeznaniu Józefa Siuduta, ostatniego żyjącego świadka wydarzenia, zarchiwizowanym przez Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, czytamy:

Gdy w dzień sobotni wracałem z pola po żniwie, zostałem zatrzymany przez żandarmów niemieckich, którzy na polanie w lesie wraz z policją zatrzymali grupę Cyganów. Grupa ta składała się z 3 mężczyzn, 5 kobiet, przy czym jedna w bardzo podeszłym wieku, 21 dzieci w wieku 4-12 lat i 1 niemowlęcia. Żandarmi polecili zatrzymanym położyć się twarzami do ziemi, po czym jeden z nich chodził między leżącymi i pistoletem strzelał w tył głowy leżącym.Oprócz mnie ściągnięto jeszcze więcej mężczyzn i po zaopatrzeniu nas w łopaty polecili wykopać dół na pogrzebanie zwłok rozstrzelanych[1].

Z kolei inny, nieżyjący już świadek, Józef Leopold Kołodziej, tejże Komisji zeznał:

W lipcu 1942 r. pojechałem w zastępstwie ojca podwodą do posterunku policji w Borzęcinie. Byli tam też inni. Polecili nam jechać do Radłowa. Na rynku w Radłowie stało kilka wozów cygańskich. Dowiedziałem się, że byli do Cyganie węgierscy. Transportowali ich do promu na Dunajcu w Biskupicach Radłowskich. Po drugiej stronie Dunajca czekało na nich gestapo. Pojechali w stronę Tarnowa. Nie dowiedziałem się, co się stało z Cyganami tego taboru.Nam polecono udać się do Wał Rudy. Tam na skraju lasu zobaczyłem trzy wozy Cyganów polskich, zamieszkałych w Szczurowej oraz gestapowca o nazwisku Henschko. W połowie lasu między Wał Rudą a Borzęcinem Dolnym poprowadzili wszystkich Cyganów w głąb lasu. Wprowadzili ich w kotlinę i otoczyli kołem. Udałem się za nimi zachowując ostrożność. Widziałem dokładnie, jak wszyscy żandarmi strzelali do Cyganów z karabinów, a Henschko z pistoletu maszynowego.Po skończonej egzekucji Henschko wezwał gajowego i polecił mu pogrzebanie zwłok rozstrzelanych. On natomiast wraz z funkcjonariuszami policji udał się w drogę powrotną do Borzęcina Dolnego, gdzie zatrzymali się w gospodzie na całonocną libację[2]. 

W uroczystości odsłonięcia pomnika udział wzięli m.in. przedstawiciele Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego i Premiera Donalda Tuska a także Konsul Generalny Republiki Federalnej Niemiec w Krakowie, Konsul Generalny Stanów Zjednoczonych w Krakowie i Vice-konsul Konsulatu Generalnego Stanów Zjednoczonych w Krakowie.

Ks. Stanisław Opocki, Krajowy Duszpasterz Romów, odprawił mszę św. za zamordowanych oraz poświęcił pomnik.

Przypomnijmy jeszcze, wedle danych, zarchiwizowanych w Muzeum Etnograficznym w Tarnowie, w Polsce istnieją przynajmniej 22 upamiętnione miejsca Zagłady Romów dokonanej podczas II wojny światowej, z czego co najmniej 8 znajduje się na terenie Małopolski. Przewodnik Adama Bartosza, Małopolski Szlak Martyrologii Romów[3] wymienia te miejsca, wyznaczając z nich szlak turystyczno-pielgrzymi, którego początek i koniec stanowią dwa punkty: Auschwitz-Birkenau (Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu) i Muzeum Etnograficzne w Tarnowie z fragmentem stałej wystawy Romowie – historia i kultura, poświęconym Samudaripen. Pozostałe miejsca pamięci to: Bielcza, Borzęcin, Szczurowa i Żabno. Poza Małopolską znajdują się: Bełżec, Jagieła-Niechciałki (woj. podkarpackie), Łódź, Kędzierzyn-Koźle, Nowodwór/Ułęż (woj. lubelskie), Zakroczym (woj. mazowieckie).  Dzięki kwerendom przeprowadzonym w ostatnich dwu latach wiemy o kolejnych miejscach upamiętnienia: w Imbramowicach i Gorlicach (woj. małopolskie), Bystrzanowicach (przysiółek Wygwizdów) i Pilicy (woj. śląskie), Motkowicach (woj. świętokrzyskie) oraz w Komańczy, Sanoku, na granicy Zahutynia i Doliny, w Zasławiu (dzisiejszej dzielnicy Zagórza) i w Zawadce Brzosteckiej (woj. podkarpackie).




Ten artykuł został opublikowany w dziale Wydarzeń "Studiów Romologica", 2011, nr 4, ss. 267-270. Zob. też. www.studiaromologica.pl - TUTAJ.